Globalny wzrost schorzeń przewodu pokarmowego.
Układ pokarmowy odgrywa istotną rolę w utrzymaniu zdrowia całego organizmu. Dostarcza on bowiem potrzebnych do życia składników odżywczych oraz uczestniczy w wydalaniu produktów przemiany materii oraz toksyn. Niestety ilość problemów związanych z trawieniem wzrasta na całym świecie, przede wszystkim na skutek niezdrowych nawyków żywieniowych, spożycia wysoko przetworzonej żywności, ale także stresu oraz różnych aspektów środowiskowych. W ciągu ostatnich 30 lat liczba przypadków zespołu jelita drażliwego (IBD), choroby Leśniowskiego-Crohna (CD), refluksu żołądkowo-przełykowego (GERD) i wrzodziejącego zapalenie jelita grubego dramatycznie wzrosła w całej Europie, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii i Skandynawii. Kraje, które przyjmują zachodnie nawyki żywieniowe, takie jak Korea Południowa, Japonia i Chiny, również odnotowują wzrost liczby chorób przewodu pokarmowego. W USA na problemy trawienne cierpi od 60 do 70 milionów ludzi. Amerykanie są bardziej narażeni na szkodliwe pestycydy niż mieszkańcy innych krajów Unii Europejskiej, Chin czy Brazylii. Pestycydy w żywności i wodzie mogą powodować uszkodzenia przewodu pokarmowego i prowadzić do „nieszczelności” jelit oraz dysbiozy. Najczęstszym powodem jest standardowa amerykańska dieta bogata w węglowodany, tj. zawierająca duże ilości rafinowanego cukru, syropu kukurydzianego (charakteryzującego się dużą zawartością fruktozy) oraz przetworzone produkty pozbawione błonnika i mikroelementów. Skutkiem takiego odżywiania mogą być uszkodzenia błony śluzowej jelit, stany zapalne i osłabienie układu odpornościowego.
Integralność błony śluzowej żołądka i jelit – dlaczego jest tak ważna?
Żołądek i jelita są bogato ukrwione i unerwione. Wyjaśnia to dlaczego pod wpływem stresu możemy odczuwać pewne dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (ból, niestrawność), ale także może to prowadzić do rozwoju poważniejszych schorzeń. Ponadto do prawidłowego funkcjonowania, oba te narządy wymagają środowiska o różnym pH. W żołądku pH jest bardzo niskie (kwaśne) rzędu 1-3, natomiast w jelicie panuje środowisko zasadowe. Wysokie zakwaszenie żołądka jest konieczne do aktywacji pepsyny, enzymu odpowiedzialnego za trawienie białek oraz niszczenie drobnoustrojów, które nie są w stanie przetrwać w kwaśnym środowisku. Jednak niskie pH stwarza także warunki do uszkodzenia błony śluzowej żołądka. Po opuszczeniu żołądka kwaśna treść pokarmowa dostaje się do dwunastnicy, początkowej części jelita cienkiego, gdzie jest neutralizowana i gdzie zaczyna się kolejny etap trawienia składników pokarmowych, w tym węglowodanów i tłuszczy, które zostają potem wchłonięte i rozprowadzane wraz z krwią do wszystkich komórki w organizmie.
Budowa i funkcje żołądka.
Żołądek zdrowego dorosłego człowieka może pomieścić do 1,5-2 litrów pożywienia i płynów. Wewnętrzna błona (błona śluzowa, śluzówka) żołądka zbudowana jest z komórek nabłonkowych posiadających wiele mikroskopijnych fałdów (mikrokosmków) oraz gruczołów wydzielających sok żołądkowy. Głównym składnikiem soku żołądkowego jest kwas solny, który pomaga w trawieniu pokarmu oraz ma działanie bakteriobójcze chroniąc organizm przed potencjalnie zakaźnymi drobnoustrojami. Inne wyspecjalizowane komórki uwalniają pepsynogen (nieaktywny proenzym), który pod wpływem kwaśnego środowiska żołądka ulega aktywacji do pepsyny, enzymu odpowiedzialnego za trawienie białek. Żołądek wydziela także wiele innych ważnych substancji, w tym hormony regulujące funkcje żołądka oraz śluz chroniący błonę śluzową żołądka przed kwasem solnym jak również tzw. czynnik wewnętrzny Castle’a, który wiąże się z witaminą B12, co następnie umożliwia jej absorpcję w jelicie cienkim. Wydzielanie tego czynnika zmniejsza się wraz z wiekiem, zwiększając ryzyko niedoboru witaminy B12 u osób starszych.
Poniżej błony śluzowej żołądka znajduje się warstwa mięśniowa, która jest najgrubszą częścią ściany żołądka i jest odpowiedzialna za jego skurcze i opróżnianie. Natomiast najbardziej zewnętrzną warstwę żołądka stanowi cienka powłoka zwana błoną surowiczą.
Utrzymanie integralności błony śluzowej żołądka zależy od równowagi pomiędzy „agresywnymi” czynnikami (np. kwas solny), które mają tendencję do jej niszczenia a czynniki „ochronnymi” (np. śluz), które pomagają chronić jej delikatną powierzchnię. Zaburzenie tej równowagi, spowodowane nadmierną kwasowością lub niedostatecznym wydzielaniem śluzu, może powodować nadżerki, owrzodzenia, ból brzucha, niestrawność, zgagę, nudności i wymioty. Ponadto utrzymanie ciągłości błony śluzowej wymaga również utrzymania spójności między komórkami, którą zapewniają tzw. połączenia ścisłe oraz macierz zewnątrzkomórkowa. Dlatego enzymy trawiące macierz zewnątrzkomórkową jak np. metaloproteinazy mogą powodować uszkodzenia śluzówki.
Jelita – ich budowa i rola w trawieniu.
Jelita stanowią najdłuższą część przewodu pokarmowego. Długość jelita cienkiego to około 4-6 metrów natomiast jelita grubego (okrężnicy) to około 1,5 metra. Błona śluzowa jelita cienkiego podobnie jak i grubego zbudowana jest z komórek nabłonkowych. Jednak w przeciwieństwie do żołądka, którego komórki nabłonkowe są chronione warstwą śluzu, błona śluzowa jelit ma bezpośredni kontakt z treścią jelitową. Poniżej śluzówki w błonie podśluzowej znajdują się nerwy oraz liczne naczynia krwionośne i limfatyczne, biorące udział w transporcie wchłoniętych składników odżywczych. Kolejną warstwę stanowią mięśnie odpowiedzialne za wytrzymałość jelit na rozciąganie oraz co ważne za przesuwanie treści pokarmowej (ruchy perystaltyczne). Od zewnątrz jelita otoczone są błoną surowiczą.
Główną funkcją jelita cienkiego jest dalsze trawienie rozdrobnionego i częściowo już strawionego pokarmu oraz absorpcja elektrolitów i składników odżywczych. Istotną rolę w tym procesie pełnią enzymy trzustkowe oraz żółć produkowana przez wątrobę, które są uwalniane po przejściu treści żołądkowej do dwunastnicy. Ostatnią częścią przewodu pokarmowego jest okrężnica (jelito grube). Jej zadaniem jest resorpcja wody z resztek treści jelitowej i uformowanie kału. Natomiast obecna tam mikroflora bakteryjna dodatkowo rozkłada część niestrawionego pokarmu, produkując przy tym szereg ważnych dla zdrowia związków takich jak krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (np. kwas masłowy) czy też niektóre witaminy (np. K i B).
Odnowa śluzówki przewodu pokarmowego.
Jelito jest jednym z najszybciej regenerujących się narządów w organizmie człowieka. Odbudowa nabłonka jelit trwa średnio 5-7 dni. Ciągła odnowa nabłonka pozwala zachować jego prawidłową strukturę i funkcję podczas regularnego złuszczania, które towarzyszy procesom trawienia, wchłaniania i eliminacji. I chociaż złuszczanie nabłonka jest normalne, to kiedy jest ono nadmierne i towarzyszą mu dodatkowo inne objawy takie jak bóle brzucha, częste biegunki lub krew w kale, może być to oznaką nieswoistego zapalenia jelit (IBD), raka jelita grubego lub innej poważnej choroby.
Komórki żołądka również się odnawiają jednak tempo regeneracji jest różne i zależne od części żołądka. W górnej części żołądka odnowa następuje wolniej w porównaniu do jego dolnej części. Dokładny czas regeneracji całości nabłonka żołądka nie jest znany, ale szacuje się, że zajmuje od kilku tygodni do nawet kilku miesięcy. Ponadto na tempo regeneracji mogą wpływać takie czynniki jak wiek, dieta, stres, ogólny stan zdrowia czy też przyjmowane leki.
Uszkodzenia błony śluzowej żołądka i jelit.
Wiele czynników takich jak nadmiar kwasu żołądkowego, stres, alkohol, niektóre leki, dodatki do żywności, czy też infekcje mogą niszczyć lub osłabiać błonę śluzową przewodu pokarmowego. Przyczyną może być również niedobór niektórych składników odżywczych.
Poniżej przedstawiono schorzenia związane z uszkodzeniem błony śluzowej przewodu pokarmowego.
Refluks żołądkowo-przełykowy (GERD) to przypadłość związana z cofaniem się kwaśnej treści żołądkowej do przełyku. Może to powodować stany zapalne przełyku oraz towarzyszące temu uczucie pieczenia (zgagi). Z czasem może to doprowadzić do uszkodzenia błony śluzowej przełyku i rozwoju nadżerek.
Zapalenie żołądka to zapalenie błony śluzowej żołądka, do którego dochodzi w wyniku jej uszkodzenia. Najczęstszą przyczyną jest zakażenie bakterią Helicobacter pylori, ale także może być to skutek długotrwałego zażywania niektórych leków lub substancji podrażniających śluzówkę żołądka jak np. alkohol. W przypadku infekcji, zapalenie błony śluzowej żołądka inicjuje układ odpornościowy, wywołując stan zapalny w odpowiedzi na obecność patogenu. W bardziej zaawansowanym stadium zapalenia błony śluzowej żołądka zwanym erozyjnym zapaleniem błony śluzowej żołądka, kiedy to przyczyna powodująca zapalenie nie jest usunięta, dochodzi do dalszego postępującego niszczenia błony śluzowej, co w rezultacie powoduje powstawanie wrzodów.
Wrzód trawienny to ograniczony ubytek błony śluzowej żołądka i/lub dwunastnicy, któremu towarzyszy naciek zapalny i martwica. Jego przyczyną może być m.in. kwas żołądkowy, żółć, alkohol lub niektóre leki. Ostatecznie wrzód może spowodować nieszczelność (perforację) w ścianie żołądka lub dwunastnicy. Ponadto krwawiące wrzody lub ciągłe podrażnienie błony śluzowej żołądka mogą prowadzić do niedokrwistości z niedoboru żelaza, a nawet do zakażenia jamy brzusznej i zapalenia otrzewnej. Większość wrzodów jest spowodowana infekcją wywołaną bakterią Helicobacter pylori. Bakteria ta degraduje ochronną warstwę śluzu chroniącą błonę śluzową żołądka i dwunastnicy. W rezultacie dochodzi do bezpośredniego kontaktu kwasu żołądkowego z komórkami śluzówki powodując jej niszczenie. Podobnie wiele dostępnych bez recepty leków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych, takich jak aspiryna, ibuprofen i naproksen (niesteroidowe leki przeciwzapalne, NLPZ), jeśli są stosowane przez dłuższy czas, także mogą uszkadzać śluzówkę żołądka. Większość wrzodów żołądka goi się zwykle w ciągu 4–8 tygodni, ale w przypadku większych wrzodów może to zająć nawet do 12 tygodni. Czas regeneracji zależy również od przyczyny wrzodów.
Zespół nieszczelnego jelita (LGS) to stan, w którym integralność błony śluzowej jest zaburzona i do krwiobiegu przedostają się nie w pełni strawione resztki pokarmu, bakterie i toksyny. Objawy LGS obejmują biegunkę, wzdęcia i zmęczenie. Niestety medycyna konwencjonalna nie rozpoznała jeszcze, że przypadłość ta może mieć związek z niedoborem krytycznych substancji odżywczych potrzebnych do syntezy składników macierzy zewnątrzkomórkowej. Niedobory pewnych substancji odżywczych mogą upośledzać syntezę białek i innych składników utrzymujących spójność śluzówki. Nie ma ustalonego leczenia LGS, jednak zmiana diety i stylu życia może przynieść znaczącą poprawę.
Nieswoiste zapalenie jelit (IBD) to termin określający dwie choroby: chorobę Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego, które charakteryzują się przewlekłym stanem zapalnym przewodu pokarmowego. Chorobą Leśniowskiego-Crohna określa się przewlekły stan zapalny występujący w dowolnym miejscu przewodu pokarmowego (od jamy ustnej do odbytu). Natomiast wrzodziejące zapalenie jelita grubego jest stanem zapalnym okrężnicy i/lub odbytnicy, który w cięższych przypadkach może prowadzić do powstania owrzodzeń. Objawami są częste i krwiste biegunki, bóle brzucha, zmęczenie, utratę wagi i niedożywienie.
Naturalne sposoby ochrony i odbudowy śluzówki przewodu pokarmowego.
Częsta odnowa komórek śluzówki żołądka i jelit umożliwia ich szybką regeneracja. Bardzo ważne w tym procesie jest jednak dostarczenie komórkom określonych składników odżywczych zarówno w formie diety jak i dodatkowej suplementacji. Szczególnie istotne są związki, których nasz organizm nie jest w stanie sam wytworzyć takie jak witamina C, lizyna, cynk i inne, które są niezbędne do produkcji zdrowej tkanki łącznej, składników śluzu, lub mają działanie przeciwoksydacyjne i przeciwzapalne.
Witamina C jest jednym z najważniejszych przeciwutleniaczy w organizmie człowieka. Może ona także wspomóc regenerację błony śluzowej żołądka, gojenie się wrzodów oraz wchłanianie innych składników odżywczych (np. żelaza i wapnia) z przewodu pokarmowego. Witamina C razem z aminokwasami L-lizyną i L-proliną są niezbędne do prawidłowej syntezy kolagenu. Jest ona również potrzebna do produkcji białek macierzy zewnątrzkomórkowej, która łączy komórki ze sobą, zapewniając w ten sposób integralność bariery nabłonkowej żołądka i jelit. Liczne doniesienia kliniczne wykazują, że niedobór witaminy C jest związany z nieżytem żołądka. Ponadto niski poziom witaminy C w kwasie żołądkowym i w surowicy zaobserwowano u pacjentów z zapaleniem żołądka i wrzodami spowodowanymi bakterią Helicobacter pylori. Co ważne, zarówno witamina C jak i L-lizyna nie są produkowane przez organizm człowieka, dlatego muszą być dostarczane wraz z pożywieniem lub w formie suplementów diety.
L-glutamina jest najpowszechniej występującym aminokwasem w naszym organizmie. Odgrywa ona kluczową rolę w metabolizmie komórek nabłonka jelit wspomagając m.in. proliferację enterocytów, syntezę białek połączeń ścisłych (białka szczelnie łączące sąsiadujące ze sobą komórki), hamowanie stanu zapalnego oraz ochronę komórek przed stresem oksydacyjnym. Wiele obserwacji naukowych i klinicznych wskazuje, że aminokwas ten może przyspieszyć gojenie błony śluzowej jelit, skracając ten okres do około 30 dni. W przypadku osób z przewlekłymi problemami zdrowotnymi jelit, leczenie może być dłuższe ale w większości przypadków okres ten trwa od 12 do 24 miesięcy.
Kwas foliowy chroni błonę śluzową żołądka, a także przyspiesza gojenie się wrzodów poprzez obniżenie wydzielania kwasu żołądkowego i redukcję stanu zapalnego oraz zwiększoną proliferację komórek błony śluzowej i angiogenezę.
Witamina E ma działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne oraz wpływa na produkcję endogennych substancji o właściwościach gastroprotekcyjnych. Witamina E może być stosowana terapeutycznie w przypadku uszkodzeń błony śluzowej żołądka.
Witamina D zwiększa ekspresję białek połączeń ścisłych. Połączenia ścisłe są kluczowe dla utrzymania spójności między komórkami nabłonkowymi, a tym samym szczelności bariery jelitowej. Przerwanie połączeń ścisłych prowadzi do nieszczelności jelita (ang. leaky gut), co z kolei jest związane z rozwojem lub zaostrzeniem chorób przewodu pokarmowego. Stwierdzono także, że witamina D hamuje produkcję cytokin prozapalnych, w tym IL-1, IL-2, IL-6, IL-8 i TNF-α, które to są stymulowane przez bakterię Helicobacter pylori. Witamina D odgrywa również ważną rolę w utrzymaniu prawidłowej funkcji bariery nabłonkowej nerek.
Cynk jest mikroelementem niezbędnym do utrzymania prawidłowej struktury i funkcji bariery jelitowej. Bierze udział w regeneracji nabłonka jelitowego oraz w regulacji aktywności komórek odpornościowych. Niski poziom cynku w surowicy jest związany ze wzrostem produkcji cytokin prozapalnych, takich jak IL-1β, IL-6 i TNF-α.
Połączenie kurkuminy, resweratrolu, kwercetyny oraz ekstraktów z zielonej herbaty i warzyw krzyżowych było skuteczne w prewencji i leczeniu wrzodów żołądka w badaniach na modelu zwierzęcym. Efekt ten był wynikiem silnego działania antyoksydacyjnego i przeciwzapalnego testowanej kompozycji związków roślinnych.
Probiotyki (leki/suplementy zawierające szczepy probiotyczne) coraz częściej stosuje się przy różnych chorobach układu pokarmowego m.in. w zespole jelita drażliwego (IBS), nieswoistym zapaleniu jelit (IBD), ostrych infekcjach i biegunkach będących skutkiem przyjmowania antybiotyków. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie szczepy probiotyczne są jednakowo skuteczne w leczeniu danej dolegliwości. Na przykład, najbardziej korzystne w przypadku IBS są bakterie z rodzaju Bifidobacterium i Lactobacillus.
Suplementacja musi być wsparta zdrową dietą.
Korzystny wpływ na poprawę spójności i funkcji błony śluzowej jelit zaobserwowano przy stosowaniu diety wysokobiałkowej. Białka zwierzęce zawierają aminokwasy L-argininę i L-glutaminę, które są budulcem niezbędnym do naprawy ścian jelit. Tradycyjny rosół (bulion kostny) zawiera kolagen, L-glutaminę oraz inne związki odżywcze, które mogą wspomóc regenerację błony śluzowej jelit.
Żółtka jaj, wątróbka i ryby są bogatymi w białko źródłami witaminy A, a tłuste ryby – pstrąg, łosoś, tuńczyk i makrela – są doskonałym źródłem witaminy E. Ze względu na wysokie tempo wymiany komórek błony śluzowej przewodu pokarmowego, jej zapotrzebowanie na witaminę A jest wysokie. Jajka to „bomby odżywcze”, będące źródłem białka, witamin i minerałów niezbędnych do utrzymania zdrowych jelit.
Jedzenie sfermentowanej żywności, takiej jak kiszone ogórki, kiszona kapusta i jogurty również może pomóc w leczeniu jelit. Pokarmy zawierające błonnik, takie jak produkty pełnoziarniste i warzywa, mogą usprawnić perystaltykę jelit oraz wzmacniać ich spójność.
Wiele badań wykazało skuteczność soku z surowej kapusty w regeneracji śluzówki żołądka i jelit. Sok ten zawiera pochodne L-glutaminy i L-metioniny, które to prawdopodobnie odpowiadają za jego właściwości. Na szczególną uwagę zasługuje związek o nazwie L-metylo-metionino-sulfonian (MMS). MMS ma szereg udokumentowanych korzyści zdrowotnych, w tym stymulowanie wydzielania śluzu przez komórki żołądka, właściwości antyoksydacyjne i przeciwzapalne. W jednym z badań wykazano, że MMS wspomaga prawidłowy proces gojenia żołądka po ekspozycji na działanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ).
W badaniu na pacjentach z chorobą wrzodową dwunastnicy wykazano, że średni czas gojenia wrzodów w grupie przyjmującej sok z surowej kapusty był ponad trzykrotnie krótszy (10,4 dnia) w porównaniu do pacjentów leczonych standardową terapią (37 dni). W innym badaniu, średni czas gojenia wrzodów żołądka u pacjentów leczonych sokiem z surowej kapusty wyniósł zaledwie 7,3 dnia, podczas gdy w grupie leczonej standardową terapią zajęło to 42 dni.
A co z lekami zobojętniającymi kwas żołądkowy?
Leki takie jak Rennie i Maalox zawierają składniki, które neutralizują kwas żołądkowy. Nie wpływają one na ilość ani produkcję kwasu żołądkowego i powinny być stosowane okazjonalnie w celu złagodzenia objawów zgagi. Soda oczyszczona rozpuszczona w wodzie również ma działanie neutralizujące kwasy żołądkowe. Leki takie jak Famotydyna i Cymetydyna, znane jako blokery H2, nie działają na zasadzie zobojętniania kwasu żołądkowego, lecz blokują substancje chemiczne, które sygnalizują żołądkowi wytwarzanie kwasu solnego. Blokery H2 mogą zakłócać wchłanianie niektórych leków m.in. przeciwzakrzepowych, przeciwdepresyjnych oraz leków na nadciśnienie. Leki te działają szybko, jeśli zostaną przyjęte przed lub wkrótce po wystąpieniu objawów, ale mogą stracić skuteczność, jak będą stosowane przez dłuższy okres czasu. Najsilniejsze w działaniu są jednak inhibitory pompy protonowej (PPI). Należą do nich: Omeprazol, Lanzoprazol, Rabeprazol, Pantoprazol i Esomeprazol. Niektóre badania sugerują, że ich długotrwałe stosowanie może obniżyć w organizmie poziom witaminy B12, magnezu i wapnia oraz zwiększyć ryzyko złamań biodra, a także doprowadzić do uszkodzenia nerek i wątroby.
Podsumowując, zdrowy styl życia, przede wszystkim zdrowa dieta oparta na naturalnych produktach oraz dodatkowa suplementacja mają naukowo potwierdzone korzystne działania na przewód pokarmowy. Przyjmowanie odpowiedniej ilość wody jest również czynnikiem pozytywnie wpływającym na stan śluzówki, procesy trawienia i wchłaniania, przesuwanie treści pokarmowej oraz równowagę mikroflory jelitowej. Ponadto regularna aktywność fizyczna jak również techniki relaksacyjne mogą pomóc w redukcji stresu i poprawie zdrowia zarówno przewodu pokarmowego jak i całego organizmu.
